De Kerk van Garsthuizen is een gebed met een einde geworden

 

De monumentale grafzerk van de bekende prof. dr. Johannes Eppius Huninga van Oostwold, gehuwd met Anna Maria van Strarchenborch in de kerk van Garsthuizen ligt nog steeds op dezelfde plaats. Wat gaat er met deze en de andere zerken in de kerk gebeuren? Foto: Jan Roelf de Vries.

In 1283 spreekt men al van het kerspel 'Grashusen'. Deze voormalige kerk van Garsthuizen is er waarschijnlijk al vanaf die tijd. Het betreft een typische dorpskerk: een toren, en daarachter een schip met in het verlengde het koor, steunberen ontbreken.

 

De slanke toren is bedekt met een zadeldak. Mogelijk is het een bouwwerk uit de 13e eeuw, misschien met oudere fragmenten, Jammer genoeg is er niet meer informatie van de Middeleeuwse kerk bewaard gebleven.

 

Beeldenstorm van 1569

Nadat de adellijke familie van Starckenborgh van de Borg Dijkum tot de reformatie is overgegaan, vinden de zonen Claes en Barthold dat het interieur van de Katholieke kerken moet worden vernield. Hiske Berent, de metselaar, zaagt een tralie uit de kerktoren en zo weet men binnen te komen. Onder aanvoering van Claes en Barthold wordt binnen alles kort en klein geslagen. De beeldenstormers zijn grondig te werk gegaan, dit blijkt ondermeer uit een getuigenverklaring van pastoor Sijtze Semelis. Hij heeft nauwkeurig opgeschreven wat er allemaal vernield is en hij schat daarin de schade op “sess off soeven hundert Embden gulden”.

 

De afbraak van de monumentale middeleeuwse kerk en toren in 1871

De gemeente Stedum laat in de tweede helft van de 19e eeuw grindwegen aanleggen. Groot is de verontwaardiging van het anders zo rustige Garsthuizen als blijkt dat zij niet op dit wegennet worden aangesloten. Men begrijpt echter dat mopperen niet helpt en beseft dat men zelf een plan moet bedenken. Na lang wikken en wegen komt men tot het besluit zelf een vaste weg aan te leggen. De kerk en de toren zijn oud en bevatten heel veel stenen. Beide worden aan de aannemer van de grindwegen verkocht dit in ruil voor het aanleggen van een weg naar Westeremden. De kerkvoogdij kan van de opbrengst van de sloop bijna een nieuwe kerk laten bouwen. De kerk en toren worden om deze reden dus helaas afgebroken. Helaas, want de toren staat er nog flink en fier bij, doet in kordaatheid niet onder voor zijn broeders in Stedum en Loppersum. De kerk is ook verre van bouwvallig, ze is nog een prachtig Godshuis, terwijl het interieur zeer stemmig geweest moet zijn.

Daar de Garsthuizers van plan zijn een kleine kerk met een eenvoudige toren te bouwen, kan men de oude klok niet meer gebruiken. De monumentale klok komt via de Gebr. van Bergen, klokkengieters te Heiligerlee in handen van de kerkvoogdij te Blijham. De oude beproefde klok is dus weer in haar eer hersteld!

 

Op zekere dag wordt er te Blijham iemand ter aarde besteld. Tijdens het sterke luiden stoot de klok tegen een balk en scheurt. Verteld wordt, dat de klok, toornig over de kerkafbraak en het verlies van haar wettige plaats om die reden zelfmoord pleegt.

 

De laatste dienst in de oude kerk van Garsthuizen is op 7 mei 1871. Ds. A.P.A. Boersma, de toenmalige predikant kiest als tekst Prediker 3: 1-3, “Alles heeft eenen bestemden tijd en alle voornemen onder den hemel heeft zijn tijd”. Intussen krijgt Garsthuizen een flinke grindweg en een nieuwe kerk. Is de eerste een grote aanwinst voor het dorp, van de tweede kan dit niet gezegd worden.

Men bouwt de nieuwe kerk voor ruim fl.7000,- . Alleen de grafkelder met drie grafzerken van de adellijke familie van de Borg Dijkum blijft behouden. Het oude interieur komt er niet weer in, behalve de preekstoel, die later echter van de muur valt en vervangen wordt door de huidige kansel. Voor 1900 wordt er in de kerk zonder begeleiding gezongen. De kerkvoogdij wil net als andere kerken graag een orgel hebben. Aan het college van toezicht wordt een verzoek gestuurd om fl. 1500,- te mogen lenen, tegen 4,25% rente, voor het stichten van een orgel met een aflossing van fl. 100,- per jaar, beginnend in 1905. Men krijgt goedkeuring. P. van Oeckelen en zn. bouwen een orgel met één klavier en elf registers, gelijk aan de dat van de kerk in Westeremden.

 

De kerk is slecht gebouwd en vraagt steeds meer onderhoud. Al in 1963 blijkt het al nodig een eerste restauratie te laten uitvoeren. Omdat de kerkelijke gemeente steeds kleiner wordt en er weinig of geen geld meer in onderhoud van de kerk gestoken wordt raken kerk en de toren steeds verder in verval. In 1982 wordt om veiligheids-redenen de spits van de toren gehaald. In 1993 wordt de laatste dienst in de kerk van Garsthuizen gehouden. De gemeenteleden kerken nu in kerk van Zandeweer. De bezittingen van de drie kerkelijke gemeenten Zandeweer, Eppenhuizen en Garsthuizen zijn samengevoegd. De kerkenraad heeft sinds deze samenvoeging geen geld meer in onderhoud van de kerk van Garsthuizen gestoken.

 

Stichting

Een groepje (mede) verontruste dorpsbewoners die de huidige toestand van de kerk een doorn in het oog is, heeft in 2004 de stichting “Stichting Restauratie kerk Garsthuizen” opgericht. Deze stichting heeft voor het symbolische bedrag van 1 euro de kerk over genomen en is steeds bezig fondsen te werven waarvan de kerk gerestaureerd en ingericht kan worden. Het is de bedoeling om van de gerestaureerde kerk een leerlingrestaurantbedrijf te maken waar studenten van het Noorderpoortcollege (opleiding horeca) onder leiding van een gerenommeerde kok praktijkervaring kunnen opdoen. Daarnaast blijft de kerk incidenteel beschikbaar voor rouw- en trouwdiensten. De Stichting bestaat uit de dorpsbewoners Jan de Vries, Tjark Hulst en Marie-Lou Gregoire.

 

De kerk van Garsthuizen gaat in het voorjaar van 2010 eerst dienen als leerlingbouwplaats. Met een aantal leerlingen wordt dan gestart met de eerste zo broodnodige restauratie van de kerk. In samenwerking met ISD [1] Noordoost, de stichting GOA [2] en de gemeente Loppersum zal aan dit project verder vorm worden gegeven. De leerlingen zijn afkomstig uit het gebied rond Garsthuiizen, hebben over het algemeen een bouwopleiding gehad, maar kunnen geen werkplek vinden. En zo zijn beide partijen geholpen: zij doen de broodnodige werk- en praktijkervaring op onder leiding van een deskundige aannemer. Voor Garsthuizen betekent het dat er eindelijk met een gedeelte van de restauratie kan worden beginnen.

 

Geld is nog steeds niet genoeg, zodat de stenenactie blijft doorgaan. Mochten er nog mensen, bedrijven en instanties een goed doel zoeken, beveel gerust de kerk van Garsthuizen aan aan! De stenen kosten 10 euro per stuk. En het bankrekeningnummer is 1010.60.793 t.n.v. Stichting Restauratie Kerk Garsthuizen. Inmiddels (2020) is deze aktie al tijden geleden stil komen te liggen.

Daarnaast heeft de Stichting Restauratie gehoopt ook op ondersteuning van regionale bedrijven als de restauratie eenmaal is begonnen. Niet direct in geld (is natuurlijk welkom), maar men denkt meer aan sponsoring in diensten in de vorm van technische materialen, zoals steigers etc. Zo hebben we op korte termijn diverse bouwmaterialen nodig. Mocht u ideeën hebben hoe we voor weinig geld of wellicht via een donatie aan materialen zouden kunnen komen, laat het dan weten aan de Stichting Restauratie.....

 

Maar helaas de geldzak wordt niet goed gevuld en het project komt bijna stil te liggen. De mensen van Garsthuizen zijn de wanhoop nabij.

 

Noten:

1. ISD staat voor Intergemeentelijke Sociale Dienst voor inwoners van de gemeenten Delfzijl, Appingedam en Loppersum.
2. GOA Infra Infra Groep is de verzamelnaam voor een aantal initiatieven die zich bezig houden met loopbaanbeleid in de Infra-branche in Noord-Nederland.

 

 

Nog meer aktie voor Garsthuizen

"Garsthuizen mooiste pand van Nederland? Het kerkje van Garsthuizen is recentelijk door SBS 6 gevraagd om mee te doen aan de pitch die op dinsdag 16 december jl. is gehouden in Haarlem.... Na ampel beraad hebben we toch maar besloten om mee te doen. In totaal waren hiervoor 16 projecten uitgenodigd, waaronder nog twee andere Groningse projecten (De Borg van Wedde en natuurreservaat Sassenhein uit Haren). Alle projecten zijn met busladingen vol naar de pitch gegaan (want de aanhang had een rol in het programma), wij zijn met z'n drie-en gegaan. Het belangrijkste onderdeel dinsdag jl. was een presentatie van ons aan een vakjury van restauratiedeskundigen en architecten. Zij beoordeelden of het gepresenteerde project in aanmerking zou kunnen komen voor 'het Mooiste Pand van Nederland'. Van de 16 is de helft afgevallen. Wij gaan door !!! Binnenkort komt de jury in Garsthuizen langs om ons project te bekijken en te beoordelen. Als we hiervoor slagen (van de 8 kunnen er 4 door) begint in februari al de restauratie met geld van dit programma. Een aantal weken wordt deze restauratie dan gevolgd via reality tv. Uiteindelijk blijven er 2 over, die jawel strijden voor 1 miljoen euro.. De opnamen van dinsdag 16 december jl. zijn op woensdag 17 februari om 20.30 uur bij SBS 6 in het programma "Het Mooiste Pand van Nederland" te zien in een uitzending die maar liefst twee uur duurt. Kijken dus!".

Marie-Lou Gregoire, Jan de Vries, Tjark Hulst Stichting Restauratie Kerk Garsthuizen.

 

Ook met deze aktie wordt de bouwvallige kerk uiteindelijk niet gered.

 

 

23 september 2010

Kerk van Garsthuizen eindelijk (gedeeltelijk) in de steigers

Sinds vandaag staat de kerk van Garsthuizen in de steigers en kunnen de lang verwachte restauratiewerkzaamheden eindelijk van start!! De vergunningen zijn sinds eind van deze zomer binnen en de laatste hand wordt gelegd aan de overeenkomst met het Werkplein Eemsdelta. De verwachting is dat op hele korte termijn gestart wordt met een werkleertraject, waarbij jongeren onder leiding van een deskundige aannemer praktijkervaring kunnen opdoen. Het eerste gedeelte van de restauratie omvat het voorste gedeelte van de kerk, inclusief de toren. Op basis van de gelden - verworven via de stenenverkoop kan dit gedeelte gerealiseerd worden. Dit is tevens het gedeelte van de kerk dat het hardst aan onderhoud toe is. Afhankelijk van budgetten kan vervolgens de rest van de kerk worden gerestaureerd. Achter de schermen wordt druk gezocht naar subsidies en/of andere vormen van geldelijke ondersteuning. In de tussentijd blijft ook de stenenactie doorlopen. De Stichting Restauratie Kerk Garsthuizen is uitermate verheugd dat er nu eindelijk schot komt in de langverwachte restauratie. Mede met steun van de gemeente Loppersum, het Werkplein Eemsdelta en de inkomsten van de stenenverkoop (afkomstig van diverse bedrijven en particulieren) kan dit gerealiseerd worden. (2)

 

De hoop is helaas van korte duur geweest en het wordt 2015, het einde van de kerk is in zicht.

 

Foto's boven: Een gedeelte van de kerk van Garsthuizen, de toren, staat eindelijk in de steigers. Het eerste deel van de restauratie kan beginnen.

 

De afbraak van de kerk

Vanaf maandag 9 maart 2015 zal de kerk van Garsthuizen beetje bij beetje verdwijnen. Dan gaat in eerste instantie het monumentale orgel uit de kerk, waarna de sloop van de kerk kan beginnen. De verwachting is dat de werkzaamheden een tiental dagen zullen duren. Begin maart is de aannemer Pruim gestart met het stutten van de kerk om te voorkomen dat de kerk instort als het orgel eruit wordt gehaald. Maandagochtend 9 maart gaat de orgelbouwer Mense Ruiter het orgel uit de kerk verwijderen en alvast controleren op geluid en algehele ‘conditie’. Het orgel wordt beetje bij beetje gedemonteerd. Wellicht dat het orgel een plekje krijgt in de monumentale Nicolaaskerk van Oldenzijl. Zo blijft het cultureel erfgoed van Garsthuizen dan toch dicht in de buurt. Het andere monument, het monumentale graven van Van Starkenborgh Staghouwer en Johan Huninga, blijven op haar oorspronkelijk plek liggen en is al een hele poos geleden helemaal beschermd ingepakt.

 

De kerk wordt op een ‘cultuurhistorisch’ verantwoorde manier beetje bij beetje afgebroken. Dus de sloop gaat niet met grof geweld gepaard . Materialen die van waarde zijn, zijn bewaard en krijgen mogelijk een plekje in het nieuwe gebouw. Eind 2014 zijn de benodigde vergunningen voor de sloop verkregen. De afbraak van de kerk is in goed overleg met de gemeente Loppersum, de Provincie Groningen (Provinciaal archeoloog), de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en Stichting Oude Groninger Kerken tot stand gekomen.

 

Hoe nu verder?

Na de sloop zal Stichting Oude Groninger Kerken de regie gaan overnemen voor wat betreft de realisatie van het nieuwe gebouw dat als ‘een landmark’ gaat dienen en waar mensen van heinde en ver voor naar Garsthuizen zullen komen. Het dorp wordt hier uiteraard bij betrokken. De archeologische ondergrond zal een rol gaan spelen in het nieuwe gebouw en wordt onderdeel van het nieuwe te realiseren belevings/informatiecentrum.

 

Voorgeschiedenis

De Stichting Restauratie Kerk Garsthuizen is in 2002 opgericht met als primaire doel dat de (toen al bouwvallige) kerk weer beeldbepalend zou worden voor het dorp. In de afgelopen jaren zijn er al veel pogingen ondernomen om hiervoor gelden in te zamelen. Echter tevergeefs. Het feit dat de kerk geen rijksmonument is, bemoeilijkte het verkrijgen van gelden. Daarnaast worden er door de economische crisis diverse subsidies ‘op slot gezet’. Verdere afbraak treedt in de loop der jaren toe en verslechtering van het gebouw treedt al snel in. De SOGK bezit veel monumentale kerken op het Hoogeland en binnen de gemeente Loppersum in het bijzonder. Het is al een jarenlange wens van de SOGK om een belevings/infocentrum te creëren om hiermee aan donateurs, toeristen en andere geïnteresseerden de mooie ‘schatten’ van het Hoogeland te tonen. De kerk en de locatie van Garsthuizen bieden hiervoor mogelijkheden. Het nieuwe gebouw komt op dezelfde plek als de huidige kerk. Anno juni 2017 is er echter nog niets gerealiseerd.

 

In 't Binhoes: 18 juli 2018

'Geïnteresseerd in de toekomstige invulling van het voormalig kerkterrein van Garsthuizen? Kom dan op woensdagavond 18 juli om 19.30 uur naar ‘t Binhoes. U krijgt dan te zien welk bijzonder ontwerp het is geworden. In de afgelopen periode hebben een aantal architecten/kunstenaars in opdracht van Stichting Oude Groninger Kerken schetsen en plannen uitgewerkt op basis van een eerdere studie/plan ‘Met zonder kerk Garsthuizen’ van Paul Meurs. Op basis van deze studie en beschikbaar budget is er één bijzonder ontwerp dat eruit springt. Een buitenlandse architect/kunstenaar heeft dit ontworpen. Indien de plannen doorgaan, wordt niet alleen Garsthuizen, maar heel Groningen een bijzondere landmark rijker. Mark Kremer, die het proces heeft begeleid, zal in aanwezigheid van de directie van Stichting Oude Groninger Kerken de presentatie doen. Wij rekenen op uw aanwezigheid!

 

Uitgezette kaders.

 

Het oorspronkelijke ‘belevingscentrum’ is om allerlei redenen niet haalbaar gebleken. Maar de uitgezette kaders blijven overeind. De uitgangspunten zijn:
1. de herinnering aan de kerk zichtbaar maken in het dorp en het landschap,
2. het verhaal over de archeologie plek (plek en context) vertellen en toelichten, en
3. het landschap vanaf de plek zichtbaar maken (archeologie x omgeving).'[4]

 

Een nieuw plan voor de 'kerklocatie'
19 mei 2022: Er is geruime tijd nagedacht over een nieuwe, passende invulling voor de voormalige kerklocatie in Garsthuizen die sinds 2015 in het bezit is van de SOGK (Stichting Oude Groninger Kerken). Er ligt nu een voorlopig plan klaar met een ontwerp van architect Marjolein van Eig.

Het plan van de SOGK naar een ontwerp van Marjolein van Eig. Bron: SOGK.

Sinds de afbraak van de kerk in 2015 bleef het dorp met een ongemakkelijke leegte achter. Het ontwerp van Van Eig geeft het dorp weer ‘een hart’. Het herinnert ook aan de vroegere kerk, vertelt het verhaal over de archeologische ondergrond en maakt het monumentale graf van de adellijke familie zichtbaar. Ook in het landschap zal de contour van het nieuwe ontwerp een herinnering aan de kerk zijn.

Gezamenlijk is er in de afgelopen jaren gekeken naar een gepaste, nieuwe invulling voor het dorp.
Kenmerkend voor het werk van Marjolein van Eig is de eigentijdse, duurzame en solide architectuur (www.bureauvaneig.nl). Van Eig houdt van massa, soliditeit en baksteen, het materiaal waarvan de Nederlandse steden tot diep in de twintigste eeuw werden gebouwd. Dat is ook duidelijk terug te zien in het ontwerp voor Garsthuizen. De bakstenen die gebruikt zullen worden, zijn afkomstig uit de voormalige kerk. Zo ook de grote kerkramen. Het hergebruik van deze oude materialen was ook een duidelijke wens van de dorpsbewoners Garsthuizen/Startenhuizen, die dit in een voorstadium aan Van Eig hebben meegegeven. In de afgelopen maanden is het ontwerp op haalbaarheid getoetst bij diverse gemeentelijke instanties - Stichting Libau, Landschapsbeheer en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) - en op enkele punten aangepast. Ook zijn de inwoners van Garsthuizen/Startenhuizen geïnformeerd via onder andere een digitale presentatie (Bron: SOGK 19 mei 2022).

 

Meer informatie: Stichting Oude Groninger Kerken, Nieuwe invulling voor voormalige kerklocatie Garsthuizen.

 

 

Bronnen en noten:

1. Stichting Kerk van Garsthuizen (Info: Marie-Lou Gregoire, Roperijweg 5, 9923 PR Garsthuizen. Tel. 0595-464516). De beide andere bestuursleden zijn Tjark Hulst en Jan Roelf de Vries.
2. Stichting Restauratie kerk van Garsthuizen
3. www.Garsthuizen.info
4. www.Garsthuizen.info

 

 

 

 

 

Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.

Hoogeveen, 15 februari 2010 Aanvulling: 28 september 2010 Aanvuling: 12 juni 2017 Update: 23 februari 2020 Update: 10 juni 2022. Revisie: 3 oktober 2023. Verhaal: © Harm Hillinga